Camperreis Schotland dag 25: Van Invergarry naar New Lanark

New Lanark

De reis zit er bijna op en vandaag, de 25e dag van de Camperreis Schotland, rijd ik eerst naar het zuiden van Schotland. Morgen en overmorgen wil ik Glasgow en/of Edinburgh bezoeken. Vandaag eindig ik de rit in New Lanark waar ik de Unesco Wereld Erfgoed Site bezoek. Het betreft hier een  dorp dat gebouwd is rond katoenspinnerijen tijdens de industriële revolutie. Anders dan de geschiedenis ons leert betreft het hier een lichtpunt in de geschiedenis van de arbeid omdat de toenmalige eigenaar Robert Owen er een revolutionair concept heeft gerealiseerd. Daarmee toonde hij aan dat een menselijke behandeling van de werknemers toch tot hoge winsten kan leiden.

Als ik wakker word is het voor de verandering eens zonnig en bovendien windvrij. Het loch waarlangs ik de nacht heb doorgebracht ligt er rimpelloos bij. Maar helaas zal een groot gedeelte van de dag besteed moeten worden aan reizen naar het zuiden. Ik vertrek rond 9.00 uur en kom rond 14.00 uur aan bij mijn eindbestemming voor vandaag: New Lanark.

De route die ik rijd heb ik voor een gedeelte ook al op de heenreis gereden. Maar zoals ik al eerder schreef: in omgekeerde richting herken je de route slechts aan enkele punten. De rit is aanvankelijk mooi qua natuur maar hoe verder ik in het zuiden kom hoe dichter bevolkt het gebied is en dat is niet bepaald een garantie dat het er mooier op wordt.

Ik sta er weer versteld van hoe bij de uitbreiding van dorpen en steden men terugvalt op ouwe architectonische concepten. Qua vorm zijn de huizen vaak niet te onderscheiden van de huizen van een paar eeuwen geleden. Slechts het materiaal is veranderd: van natuursteen naar beton of stucwerk. Het is van een ontluisterende lelijkheid en monotonie die zijn weerga nauwelijks kent. Nergens maar dan ook nergens kom ik onderweg iets van architectonische vernieuwing tegen.

 

De spinnerijen van New Lanark

Rond 14.00 uur kom ik aan bij New Lanark. In New Lanark is aan het einde van de 18^e eeuw een grote katoenspinnerij gebouwd die uit meerdere ‘mills’ bestaat en die zijn ondergebracht in voor die tijd grote gebouwen. Alle ‘mills’ worden aangedreven door een gigantische stoomgenerator die via kabels de weefmachines op de diverse verdiepingen aanstuurt.

 

De realistische idealist Robert Owen; een lichtpunt in de industriële revolutie

Het bijzondere aan New Lanark zijn niet alleen de spinnerijen maar ook de woonomgeving van de textielarbeiders. Anders dan we vaak geleerd hebben zijn hier de wantoestanden voor de arbeiders beperkt gebleven. Dat is geheel te denken aan de verlichte ideeën die een van de eerste eigenaren, Robert Owen, er op na hield. Hij was er ten diepste van overtuigd dat een goede behandeling van de arbeiders uiteindelijk zou leiden tot een betere wereld en dat dat niet betekende dat de spinnerijen onvoldoende winst zouden maken.

De winst werd o.a. gebruikt om het bedrijf te verbeteren en uit te breiden maar bovendien om een reeks sociale en educatieve veranderingen te financieren die er op gericht waren om de levenskwaliteit van de werkers te verbeteren. Owen stond niet toe dat jonge kinderen in de katoenspinnerijen werkten. Daarvoor in de plaats liet hij de kinderen naar school gaan volgens een revolutionair didactisch concept: Institute for the Formation of Character. Naast lezen, schrijven en rekenen kregen muzikale activiteiten, kunst, natuurstudie, geschiedenis en aardrijkskunde veel aandacht.

En dat alles werd aan ca. 500 leerlingen onderwezen in lichte en zeer ruime klaslokalen. Straf was niet toegestaan. Daarnaast richtte hij de eerste kleuterschool in de wereld op om de kinderen zich al vroeg te laten ontwikkelen onder leiding van vakkundige leraren en niet alleen door vaak ondeskundige ouders. Ook richtte hij een avondschool op voor arbeiders die in zijn spinnerijen werkten.

Naast het onderwijs besteedde hij ook aandacht aan de sociale omgeving. Er was naast gratis onderwijs ook goede en goedkope huisvesting gerealiseerd. De huizen werden door de tijd heen voorzien van elektriciteit en stromend water. Maar ondanks alle verbeteringen was de huisvesting van Owen natuurlijk wel iets luxer dan van zijn arbeiders. Er was veel aandacht voor persoonlijke hygiëne. Er werd door begeleiders op toegezien dat men drie keer per week schone kleren aan had en zich even vaak waste in de beschikbare wasvoorzieningen.

Daarnaast was er vrijwel gratis medische zorg (op basis van ziekenfonds). Er was een spaarbank. Werkuren werden teruggebracht. En er was een dorpswinkel waar de textielarbeiders tegen lage prijzen goede levensmiddelen en huishoudelijke producten konden kopen.

De spinnerijen zijn tot 1968 actief gebleven. Vanaf 1974 heeft de Lamark Trust zich bezig gehouden met de restauratie en conservering van de spinnerijen en de arbeiderswoningen. Nu nog is het een levend dorp. Er wonen al lang geen 2.500 arbeiders meer maar woningen zijn samengetrokken en er wonen nu nog 180 mensen. Er is een groot hotel aanwezig in een van de ‘mills’. Bovendien werkt men hard aan de verdere restauratie. Kortom je krijgt een heel goed idee over het werk van Robert Owen en de gigantische complexen die de industriële revolutie tot gevolg had. Maar in dit geval zonder al te negatieve gevolgen.

Rond 17.00 uur gaan de gebouwen dicht maar je kunt er buiten gewoon rondlopen omdat het immers een levend dorp is. Ik loop terug naar de camper en verblijf op de mooie parkeerplaats midden in een bosgebied.

Morgen overweeg ik eerst naar Glasgow te gaan om dan in de avond door te rijden naar Edinburgh. Glasgow ken ik nog van eind van de jaren ’80 toen ik er voor een werkbezoek bij de Strathclyde University moest zijn. De industriestad verkeerde destijds in een deplorabele staat. Het heeft indruk op mij gemaakt. Nu blijkt Glasgow een van de hipste steden van Groot Brittannië te zijn. Die metamorfose wil ik wel eens met eigen ogen zien. Edinburgh ken ik al van een eerdere korte vakantie en eveneens werkbezoeken. Maar ik vond het zo een leuke en sfeervolle stad dat ik er graag nog een keer naar toe ga.